Swinarski Konrad Ksawery (1929–1975), reżyser, scenograf.

Ur. 4 VII w Warszawie, był synem Karola (1890–1935), z wielkopolskiej rodziny pochodzenia szlacheckiego h. Poraj, w czasie pierwszej wojny światowej oficera armii niemieckiej, uczestnika powstania wielkopolskiego 1918–19 i wojny polsko-sowieckiej 1920 r., od r. 1933 dowódcy (w stopniu podpułkownika) 2. Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku. Matką S-ego była poślubiona w lutym 1927 Irmgarda z Liczbińskich (1901–1945), pochodząca z polsko-niemieckiej rodziny osiadłej w Katowicach. Starszy brat, Henryk Wacław (1927–1945), pod koniec r. 1944 wstąpił do Waffen-SS; ciężko ranny w czasie walk w okolicach Raciborza, zmarł 8 III.

S. został ochrzczony w Różanie (pow. makowski), gdzie zachowały się jedyne dokumenty potwierdzające datę urodzenia. W związku z przydziałami służbowymi ojca często zmieniało się w dzieciństwie miejsce jego zamieszkania. Po śmierci ojca matka z synami zamieszkała w r. 1937 w zakupionej willi w Wieliczce; rodzina utrzymywała się z rozlewni piwa i wód mineralnych. Do szkoły powszechnej uczęszczał S. zapewne w Krakowie, ale naukę przerwał w klasie piątej z powodu wybuchu drugiej wojny światowej. W czasie okupacji matka S-ego podpisała niemiecką listę narodowościową (Deutsche Volksliste), jednak, wg świadectwa Stanisława Gawędy (informacje Z. Raszewskiego), jej zachowanie nie budziło zastrzeżeń Polski Podziemnej. W tym czasie S. przebywał także w Pszczynie, Katowicach oraz nad Bałtykiem – pod opieką siostry matki, Praksedy Seyffert. Naukę kontynuował zapewne w Krakowie, a także u zaangażowanej przez matkę Marii Kansy, nauczycielki polskiej ze Śląska, która uczyła go m.in. języków oraz literatury polskiej, niemieckiej i angielskiej; pobierał także lekcje religii oraz gry na fortepianie. W domu posługiwano się językami polskim i niemieckim. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej, na początku r. 1945 przeniósł się z matką do Katowic i zamieszkał u ciotecznego brata ojca, Mieczysława Cybińskiego. Wkrótce został wraz z matką aresztowany, na podstawie dekretu o zdrajcach narodu, ale szybko go zwolniono; matka zmarła 11 X t.r. w obozie dla Niemców w Mysłowicach. Od t.r. uczył się S. w Gimnazjum i Liceum Męskim im. Adama Mickiewicza w Katowicach, gdzie w r. 1946 zdał maturę.

W r. akad. 1946/7 studiował S. w Katowicach w filii krakowskiej Państw. Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (PWSSP); w r. akad. 1947/8 kontynuował studia na Wydz. Architektury Wnętrz PWSSP w Sopocie. Zajmował się w tym czasie amatorsko kręceniem filmów. W r. 1948 został przyjęty na Wydz. Reżyserii Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi, jednak wkrótce przeniósł się na Wydz. Plastyki Sceny Łódzkiej PWSSP, gdzie zetknął się z Władysławem Strzemińskim. W r. 1950 odbył krótkie praktyki w łódzkich teatrach: Nowym i Powszechnym. W r. 1951 uzyskał absolutorium na Studium Scenografii PWSSP, prowadzonym przez Zenobiusza Strzeleckiego. T.r., po egzaminie wstępnym, na który przygotował egzemplarz reżyserski „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego, rozpoczął studia na Wydz. Reżyserii Dramatu Państw. Wyższej Szkoły Teatralnej (PWST) w Warszawie; jego nauczycielami byli m.in. Erwin Axer, Bohdan Korzeniewski, Jerzy Kreczmar i Edmund Wierciński. Uczestniczył także w seminarium Leona Schillera, poświęconym m.in. „Dziadom” Adama Mickiewicza, i przygotował dla niego egzemplarz reżyserski „Woyzecka” G. Büchnera. Korzeniewskiemu asystował w r. 1953 przy realizacji „Zemsty” Aleksandra Fredry w Teatrze Narodowym; reżyser dostrzegł wtedy jego «wybitne uzdolnienia plastyczne i żywą inteligencję, natomiast duże braki kultury humanistycznej». S. był członkiem i teoretykiem działającej w Stalinogrodzie (Katowicach) grupy malarzy «ST-53» (nazwa od nazwiska Strzemińskiego) i wziął udział w jej pierwszej wystawie (w mieszkaniu prywatnym). Z tego okresu pochodzą jego obrazy olejne: Akt (1948), Żaglówki (1949), Abstrakcja (1949), Martwa natura z dzbankiem (1952), Portret dziewczynki z Istebnej (1952), Portret Urszuli Broll (1952), Pejzaż z Istebnej (1952) oraz pastel Abstrakcja (ok. 1950) – obecnie w zbiorach Pracowni im. S-ego w Muz. Historii Katowic.

Dn. 13 VI 1953 w Teatrze im. Stefana Jaracza w Olsztynie–Elblągu zadebiutował S. jako scenograf i autor kostiumów „Trzydziestu srebrników” H. Fasta w reżyserii Wandy Laskowskiej. W r. 1954 w Teatrze Współczesnym w Warszawie asystował Axerowi przy „Pensji Pani Latter” wg „Emancypantek” Bolesława Prusa, ceniony przez niego za «wrażliwość na aktorstwo i uzdolnienia inscenizacyjne». W Teatrze Polskiego Radia przygotował t.r. wraz z Przemysławem Zielińskim pierwszą w powojennej Polsce premierę sztuki B. Brechta „Karabiny matki Carrar” (1 V t.r.), pokazaną następnie (30 IX) w Teatrze Nowej Warszawy, jako warsztat reżyserski PWST (pod kierunkiem Axera), a 8 X w Warszawskiej Doświadczalnej Stacji Telewizyjnej. W r. 1955 przygotował dla telewizji także „Wyjątek i regułę” Brechta (10 VIII) i „Morderców” wg E. Hemingwaya. T.r. ukończył studia w PWST i zadebiutował 14 V jako samodzielny reżyser „Żeglarzem” Jerzego Szaniawskiego w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu (wraz z Wacławem Kosiorkiem przygotował także scenografię).

Dn. 1 XI 1955, dzięki pomocy Axera, S. pojechał, jako stypendysta Niemieckiej Akad. Nauk, do Berlina Wschodniego do teatru Berliner Ensamble Bertolta Brechta. Uczestniczył w próbach „Die Ziehtochter oder Wohltaten tun weh” („Przybrana córka”) A. Ostrowskiego (reż. A. Hurwicz), a przy realizacji „Leben des Galilei” Brechta był jednym z jego asystentów (Brecht powierzył mu reżyserię sceny ubierania papieża Urbana VIII). Po śmierci Brechta (14 VIII 1956) S. wyreżyserował sekwencję „Moorsoldaten” („Żołnierze z bagien”) w inscenizacji „Furcht und Elend des Dritten Reiches”, wystawionej 15 II 1957 przez uczniów Brechta. Wiosną t.r. wrócił do Warszawy. W jego ówczesnych wypowiedziach („Nowa Kult.” 1957 nr 13, „Walka Młodych” 1957 nr 16) widać fascynację (niebezkrytyczną) Brechtem, przede wszystkim jako artystą teatru, jego pracą z aktorami, reżyserią, która «podlega sprawom myślenia», a także umiejętnością «kształtowania świadomości widza». Rozpoczął też S. reżyserowanie dramatów Brechta, wybierając te zwłaszcza, których otwarta struktura, oparta o grę przeciwstawień i analogii, podwójną fabułę i wielostronnie oświetlenie zagadnienia, mogła prowokować widza do samodzielnej refleksji. W Studenckim Teatrze Satyryków (STS) zrealizował sztukę „Ten, który mówi tak, i ten, który mówi nie” (emitowana przez telewizję 13 VI 1957 pt. „Moralitet”). W Teatrze Klubu «Krzywego Koła» odniósł sukces realizacją „Opery za trzy grosze” (transmisja telewizyjna 21 IV 1958), która, z nieco zmienioną obsadą, weszła 3 X t.r. do repertuaru Teatru Współczesnego. Żywy kontakt z widownią nawiązał przez osobiste zaangażowanie aktorów, np. w demaskowanie związków przestępców z policją, i w ten sposób wspólne odkrywanie hipokryzji, a także dzięki znakomitym kreacjom aktorskim (zwłaszcza Kaliny Jędrusik jako Polly); recenzenci zauważyli też świetne opracowanie muzyczno-wokalne, umiejętnie wygrywane pastisze i parodie, finezję i poczucie humoru reżysera.

Od poł. sezonu 1957/8 był S. etatowym reżyserem Teatru Dramatycznego (do końca sezonu 1962/3). Wystawiona tam kolejna sztuka Brechta „Pan Puntila i jego sługa Matti” (28 VIII 1958) została przyjęta krytycznie, a wg Konstantego Puzyny «wyglądała jak zła kopia przedstawienia z Berliner Ensemble, chociaż bynajmniej nią nie była». Dn. 16 XI 1958 z półamatorskim zespołem Junges Ensemble – Theater in der Kongresshalle zrealizował S. ważny dla Berlina Zachodniego spektakl wg «kroniki z getta warszawskiego» pt. „Ich selbst und keine Engel” („Bez pomocy anioła”) T. Ch. Harlana. «Przedstawił treść sztuki nie popadając ani w teatr wyłącznie sentymentalny, ani w polityczny teatr dokumentalny, ani w teatr agitacji i propagandy» (D. Sturm). W Teatrze Dramatycznym zrealizował „Księżniczkę Turandot” C. Gozziego (3 V 1959) i „Ptaki” wg Arystofanesa (19 III 1960). Poza macierzystą sceną wystawił polską prapremierę „Smaku miodu” S. Delaney, pisarki angielskiej należącej do tzw. młodych gniewnych (31 X 1959 w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, za dyrekcji Zygmunta Hübnera), „Strach i nędzę Trzeciej Rzeszy” Brechta, w której wykorzystał fragmenty sztuki Harlana (16 VII 1960, w Teatrze Żydowskim w Warszawie) oraz kilka satyryczno-komediowych montaży w Teatrze Telewizji, przy udziale współtwórców STS: Andrzeja Jareckiego i Agnieszki Osieckiej. W r. 1960 został laureatem nagrody Stow. Polskich Artystów Teatru i Filmu im. Leona Schillera, przyznawanej młodym reżyserom za wybitne osiągnięcia w dziedzinie inscenizacji. Dn. 14 IX t.r. w Teatrze Ateneum w Warszawie wystawił w rytmie samby „Historię o Miłosiernej, czyli Testament psa”, współczesną sztukę brazylijskiego pisarza A. Suassuny, nawiązującą do treści i formy chrześcijańskiego moralitetu; po raz pierwszy w swej twórczości wykorzystał na scenie atrybuty i symbole religijne oraz żywe zwierzę (kota); do sztuki tej wracał kilkakrotnie, m.in. w Teatrze Wybrzeże (2 IX 1961). W rodzimym Teatrze Dramatycznym wystawił „Anioł zstąpił do Babilonu” (23 II 1961) oraz „Franka V” (6 V 1962) F. Dürrenmatta. Dla telewizji wyreżyserował liczne spektakle i montaże poetycko-muzyczne, m.in. wg utworów i songów Brechta, a także A. Seghers, F. Lopego de Vegi, Jerzego Wittlina i Osieckiej; 1 I 1962 wystawił w telewizji okolicznościową „Anty-szopkę noworoczną”. Zaprojektował scenografię do „Kariery Artura Ui” Brechta w reżyserii Axera w Teatrze Współczesnym (6 I t.r.). Dla Opery Warszawskiej wyreżyserował „Persefonę” i „Króla Edypa” (10 I) I. Strawińskiego; inscenizacja ta charakteryzowała się «ogromną prostotą i oszczędnością środków» (S. Żelechowski, „Kierunki” 1962 nr 4); wystawiona w maju 1964 w Essen i Wiesbaden (RFN), odniosła znaczny sukces.

W r. 1962 przebywał S. w USA na stypendium Fundacji Forda. Po powrocie pracował głównie w RFN (do r. 1964). Na zaproszenie artystów z Berlina Zachodniego (m.in. scenografa K. Weinffenbacha), z którymi wcześniej wystawił „Ich selbst und keine Engel”, zrealizował po raz kolejny „Historię o Miłosiernej”; to pierwsze (21 IX 1962) przedstawienie nowo otwartego Schaubühne am Halleschen Ufer – Zeitgenossisches Theater odniosło sukces i pozwoliło na kontynuację działalności teatru. W Bühnen der Hansestadt w Lubece wyreżyserował 13 IX 1963 pierwszą w swej karierze sztukę W. Shakespeare’a „Wieczór Trzech Króli”. W Schaubühne wystawił kolejne dramaty: anonimową sztukę elżbietańską „Arden z Feversham” (10 XI 1963), a następnie „Śmierć Tariełkina” A. Suchowo-Kobylina (6 IX 1964). W tym czasie w warszawskim Teatrze Współczesnym wyreżyserował 5 IV 1964 jednoaktówki Sławomira Mrożka „Czarowna noc” i „Zabawa”. Po sukcesach w Schaubühne zaproponowano mu reżyserię nowej sztuki P. Weissa „Die Verfolgung und Ermordung Jean Paul Marats dargestellt durch die Schauspielgruppe des Hospizes zu Charenton unter Anleitung des Herrn de Sade” („Marat/Sade”) w Schiller-Theater, w jednej z najlepszych wówczas scen Berlina Zachodniego. S. pracował z Weissem nad ostatecznym kształtem tekstu i inscenizacji. Mit rewolucji i idee socjalizmu (Marat) oraz indywidualizmu (Sade) konfrontował z rzeczywistością historycznego i jednostkowego życia bohaterów. Idee porównywał z osobistymi doświadczeniami współtwórców inscenizacji (także wybitnych autorów, m.in. E. Schrödera). W bogatej inscenizacji zdarzenia teatralne formował w rozmaitych stylistykach (od budy jarmarcznej po naturalistyczną dosłowność i happening). Po prapremierze światowej (29 IV t.r.) pisano o «wydarzeniu teatralnym na miarę epoki» (F. Luft, „Die Welt” nr z 2 V) i o «pierwszej od śmierci Brechta wybitnej niemieckiej produkcji teatralnej» (K. Niehoff, „Süddeutsche Zeitung” nr z 2–3 V). Przedstawienie, uznane za najlepsze w sezonie („Theater heute”), do dzisiaj stanowi cezurę w historii teatru jako moment narodzin postbrechtowskiego teatru «prowokacji i protestu» (H.-T. Lehmann). Również w Schiller-Theater S. wyreżyserował 19 XII „Pluskwę” W. Majakowskiego. Wg D. Fehlinga «stworzył nie mające sobie równych widowisko. Pełen emocji, a równocześnie racjonalny spektakl; pod koniec przedstawienia publiczność szalała» („Telegraf” nr z 22 XII). T.r. obie inscenizacje zyskały S-emu nagrodę zachodnioniemieckiej krytyki teatralnej, a recenzent „Spiegla” (1965 nr 8) pisał, że «młodego Polaka uważa się za największą nadzieję niemieckiego teatru».

Dn. 1 IX 1964 został S. zatrudniony w Starym Teatrze w Krakowie, kierowanym przez Hübnera, i zamieszkał w pokojach gościnnych teatru. Dn. 23 V 1965 pokazał ponownie „Ardena z Feversham”; wg Puzyny «widać tu jeszcze było Brechtowski rodowód reżysera, ale i pełną niezależność». Dn. 9 X t.r. wystawił „Nie-Boską komedię” Krasińskiego. Od tej premiery, zrealizowanej po wielu latach pracy nad tekstem, datuje się najważniejszy dla polskiego teatru okres twórczości S-ego, związany z inscenizacjami dramatu romantyków, Wyspiańskiego i Shakespeare’a w Starym Teatrze w Krakowie. „Nie-Boską komedię” przeczytał «przez listy młodego Krasińskiego» (Raszewski), wizję poety «przetworzył teatralnie» poprzez «dosłowne ucieleśnienie» ludzkich i poetyckich postaci, realistycznych i metaforycznych obrazów i ich jawną teatralizację (L. Jabłonkówna); symbole zakorzeniał w konkretnych obrazach i zdarzeniach (Z. Osiński), komponowanych wraz z muzyką Krzysztofa Pendereckiego i działaniami aktorów, m.in. Marka Walczewskiego, Antoniego Pszoniaka, Anny Polony i Ewy Lassek, wg zasad teatralnej «polifonii» (Osiński). Spektakl podzielił widownię: «Tak naszych romantycznych arcydzieł traktować nie wolno» protestował Jarosław Iwaszkiewicz („Twórczość” 1965 nr 2), natomiast Stefan Treugutt („Teatr” 1975 nr 21) podkreślał, że to właśnie «romantycy zachwycili się totalną, całościową wizją życia, [...] metafizyką sensu ostatecznego i codzienną realnością». „Nie-Boska komedia”, a także telewizyjny spektakl „Przygody pana Trapsza” wg opowiadania Dürrenmatta „Kraksa” (1965) otrzymały Nagrodę im. Boya, przyznawaną przez Klub Krytyki Teatralnej Stow. Dziennikarzy Polskich. Nie doszła do skutku przygotowywana t.r. przez S-ego, planowana na pierwszy sezon nowo otwartego Teatru Wielkiego w Warszawie, inscenizacja opery A. Berga „Wozzeck” wg Büchnera. Natomiast 25 VI 1966 wystawił S. w Starym Teatrze „Woyzecka” Büchnera, dzieło, w którym widział (tak jak wcześniej w „Nie-Boskiej komedii”) podobną własnym doświadczeniom próbę wyrażenia i opanowania przez młodych autorów przeżyć traumatycznych związanych z historią i rodziną. Wyrafinowana artystycznie romantyczno-realistyczno-oniryczna wizja teatralna oraz tytułowa rola Franciszka Pieczki zachwyciły większość krytyków Warszawskich Spotkań Teatralnych w r. 1966, jednak widownia Krakowa odrzuciła spektakl jako trudny i obrazoburczy. T.r. wystawił jeszcze S. w Starym Teatrze „Pokojówki” J. Geneta.

Po wygaśnięciu dwuletniego kontraktu ze Starym Teatrem, na sezon 1966/7 został S. zatrudniony etatowo w warszawskim Teatrze Ateneum; wyreżyserował tam „Męczeństwo i śmierć Jean Paul Marata przedstawione przez zespół aktorski przytułku w Charenton pod kierownictwem pana de Sade” Weissa w nieco innej inscenizacji niż w Berlinie Zachodnim. Spektakl został bardzo dobrze przyjęty, choć nie stał się wielkim wydarzeniem. Po premierze S. ostro skrytykował postawę aktorów warszawskich «nastawionych tylko na występ» i «podobanie się publiczności», wykazujących «brak zaangażowania w proces twórczy» oraz nieumiejętność «ekspresji wielkich namiętności», gry «całym aparatem psychofizycznym»; przeciwstawił im zespoły Jerzego Grotowskiego i Starego Teatru („Dialog” 1967 nr 9). Nadal pracował zagranicą, jednak tym razem spotykał się ze zróżnicowanym przyjęciem. W teatrze Zawit Cameri w Tel Awiwie wyreżyserował z powodzeniem „Kartotekę” Tadeusza Różewicza (1965), a w teatrze Cameri źle przyjętego „Hamleta” Shakespeare’a (1966); we Frei Volksbühne w Berlinie Zachodnim wystawił „Romulusa Wielkiego” Dürrenmatta (1967), którym nie zainteresował widowni, a w La Scali w Mediolanie inscenizował (m.in. we współpracy z Henrykiem Tomaszewskim) współczesną operę „Bachantki” H. W. Henzego (1968).

Dn. 1 IX 1967 podpisał S. z Hübnerem kolejną umowę na pracę etatową w Starym Teatrze i 30 XII t.r. wystawił tam „Fantazego” Juliusza Słowackiego z Polony, Mirosławą Dubrawską, A. Pszoniakiem i Wiktorem Sadeckim. Ujawniał tu dramaty bohaterów skrywane grą pozorów, obłudą, zakłamaniem i fałszywymi wyobrażeniami; efektami inscenizacyjnymi (żywe kury w salonie Respektów) ukonkretniał życie postaci i podkreślał ironię utworu, która na początku spektaklu służyła komedii, a na końcu miała wymiar tragiczny. Dn. 1 XII 1968 połączył w jednym spektaklu „Sędziów” i „Klątwę” Wyspiańskiego; odmienne stylistycznie, wzajemnie się oświetlały, odkrywając wspólne historyczno-społeczne podłoże ludzkich postaw i tragedii, w których dostrzegano analogie do współczesności (M. Fik, Puzyna). Prawdopodobnie w związku z odwołaniem Hübnera z funkcji dyrektora Starego Teatru, złożył S. w kwietniu 1969 wypowiedzenie i ponownie reżyserował zagranicą. W Staatsoper w Hamburgu, na inaugurację światowego festiwalu Międzynarodowego Tow. Muzyki Współczesnej, przygotował 13 VIII t.r. prapremierę światową „Diabłów z Louden” Krzysztofa Pendereckiego, wg A. Huxleya w adaptacji J. Whitinga; inscenizację powtórzył w Santa Fé (USA). W Teatrze na Małej Bronnej w Moskwie ponownie wyreżyserował „Żeglarza” Szaniawskiego, a w Düsseldorfie „Wszystko dobre, co się dobrze kończy” Shakespeare’a. T.r. otrzymał Nagrodę II st. Min. Kultury i Sztuki.

Po podpisaniu umowy z nowym dyrektorem Starego Teatru Janem Pawłem Gawlikiem, 1 I 1970, został S. po raz trzeci reżyserem tego teatru. Wystawił tam 22 VII t.r. „Sen nocy letniej” Shakespeare’a. W przekornym, złożonym spektaklu pokazał w tonacji serio i buffo proces inicjacji miłosnej, społecznej i politycznej bohaterów. Po raz pierwszy spektakl S-ego zaakceptowano w pełni także w Krakowie (Nagroda „Dziennika Polskiego”). Wystawił następnie t.r. kolejną komedię Shakespeare’a „Wszystko dobre, co się dobrze kończy” w Helsinkach, po czym powtórzył ją w r. 1971 w Krakowie z wielkimi kreacjami Polony, Sadeckiego, Wojciecha Pszoniaka i Izabeli Olszewskiej. Tytułowe twierdzenie zamienił w pytanie, a komedię w okrutny dramat, obnażający zło wybuchające zarówno w paroksyzmach społecznych, jak ludzkich namiętnościach, ujawnił też przemoc w relacjach społecznych i erotycznych (homo- i heteroseksualnych). Inscenizacja zachwycała artyzmem, jednak niekiedy budziła też sprzeciw lub zgorszenie. W r. 1970 zrezygnował S. z wystawienia w Düsseldorfie „Antoniusza i Kleopatry” Shakespeare’a i pokazał w zamian „Mary Stuart”, współczesną drastyczną sztukę W. Hildesheimera. Największy w tym czasie sukces zagraniczny odniósł w Zurychu kolejną wersją inscenizacji „Historii o Miłosiernej” (1971); nie doszło tam natomiast do planowanej inscenizacji „Affabulazione” P. P. Pasoliniego, którą omawiał z autorem. W Starym Teatrze w r. 1971 wystawił „Żegnaj Judaszu” Ireneusza Iredyńskiego (t.r. spektakl otrzymał I nagrodę na Festiwalu Sztuk Współczesnych we Wrocławiu). T.r. S. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi.

W styczniu 1972 wystawił S. w Darmstadcie „Ryszarda III” Shakespeare’a. Przerwał tam jednak (zapewne także z powodu stanów lękowych) próby „Troilusa i Kressydy” Shakespeare’a, nie dokończył też inscenizacji „Edwarda II” Ch. Marlowe’a w Burgtheater w Wiedniu. Wiosną t.r. poddał się kuracji w Klinice Psychiatrii w Krakowie; wg Gawlika („Dialog” 1976 nr 1) tam właśnie rozpoczął pracę nad inscenizacją „Dziadów” Mickiewicza. Latem 1972 pojechał do Kalwarii Zebrzydowskiej, a potem do Wilna, szukać m.in. materiałów muzycznych do przedstawienia, a jesienią rozpoczął próby w Starym Teatrze. Dn. 1 X t.r. został zatrudniony na pół etatu w Teatrze Narodowym w Warszawie. T.r. otrzymał za „Sen nocy letniej” dyplom ukończenia studiów artystycznych na warszawskiej PWST oraz tytuł zawodowego dyplomowanego reżysera w zakresie dramatu. Premiera „Dziadów” w Starym Teatrze odbyła się 18 II 1973, z Jerzym Trelą w roli Gustawa–Konrada; została uznana za wielkie wydarzenie. Spektakl podważał schematyczne wyobrażenia o dramacie Mickiewicza, porywał przenikliwością wizji, siłą emocji, rozmachem i odwagą inscenizacji, zaangażowaniem i oddaniem aktorów. S. wytrącał widzów z rutyny teatralnych przyzwyczajeń, m.in. sytuując niektóre zdarzenia poza sceną pudełkową, w foyer (IV i II część) oraz na podeście przecinającym salę (III część). Poruszające przedstawienie wpisało się w historię najwybitniejszych inscenizacji w dziejach teatru polskiego. T.r. Joanna Chlebowicz zrealizowała film dokumentalny „Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Konrada Swinarskiego”, a na podstawie nagrania dźwiękowego z czerwca 1974 przygotowano wydanie płytowe. Spektakl był grany w Starym Teatrze do r. 1983.

Od października 1973 prowadził S. zajęcia na nowo otwartym Wydz. Reżyserii PWST w Krakowie (jego uczniami byli m.in. Krystian Lupa i Mikołaj Grabowski) oraz na Studium Scenografii ASP, a także konwersatorium w Inst. Filologii Polskiej UJ. W Darmstadcie 4 V 1974 zrealizował powtórnie „Sen nocy letniej”. T.r. otrzymał mieszkanie-pracownię na krakowskim Kazimierzu. Po siedmiu miesiącach pracy przygotował (30 V) w Starym Teatrze premierę „Wyzwolenia” Wyspiańskiego z Trelą w roli Konrada i Polony jako Muzą. Odczytał dramat jako rachunek sumienia chorego Wyspiańskiego. Wychodząc od sytuacji zbliżonej do teatralnej próby, zbudował na scenie rzeczywistość, w której przenikały się i zacierały granice sztuki i życia. Polifoniczną kompozycję inscenizacji stworzył w synchronizowanej rytmicznie i semantycznie (często na zasadzie kontrapunktu) materii plastycznej wizji (scenografia Kazimierz Wiśniak), muzyki (Zygmunt Konieczny) i ruchu aktorów. Przedstawienie poruszające, ironiczne, sarkastyczne («Polska Współczesna») i tragiczne (wątek Konrada) uznano zgodnie za arcydzieło; w r. 1974 zdobyło ono I nagrodę na festiwalu Belgrade International Theatre Festival w Belgradzie. S. otrzymał t.r. Nagrodę Państw. I st., Nagrodę I st. Min. Kultury i Sztuki, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Odznakę Zasłużonego Działacza Kultury oraz nagrodę redakcji „Polityki” «Drożdże» (wraz z zespołem Starego Teatru). „Wyzwolenie” S-ego było grane w Starym Teatrze do r. 1986.

W r. 1974 podróżował S. do Kerali w Indiach, a w Oslo prowadził rozmowy na temat realizacji sztuki Geneta. Latem t.r. w Zespole Filmowym «X» Andrzeja Wajdy nakręcił dla telewizji „Sędziów” Wyspiańskiego, częściowo z aktorami spektaklu teatralnego. Od jesieni przygotowywał w Starym Teatrze „Hamleta” Shakespeare’a z Jerzym Radziwiłowiczem w roli tytułowej (premierę planowano na październik 1975), a od wiosny 1975 także „Pluskwę” Majakowskiego z Tadeuszem Łomnickim w roli Prisypkina w Teatrze Narodowym. W kwietniu t.r. pokazał „Dziady” w katedrze Southwark w czasie London World Theatre Season. Lato spędził na festiwalu Teatru Narodów w Warszawie, potem przebywał w Dubrowniku i Eforii (Rumunia). W związku z propozycją realizacji przedstawienia na światowym festiwalu teatralnym w Shiraz w Iranie (rozważał wystawienie „Akropolis” Wyspiańskiego) wyleciał tam 19 VIII. Dn. 20 VIII 1975 zginął w katastrofie lotniczej pod Damaszkiem (podawana także data 19 VIII wynika z różnicy czasu). Został pochowany 2 IX w Alei Zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie; tego dnia odbyła się premiera „Pluskwy”, dokończonej przez zespół pod kierunkiem Łomnickiego.

S., wg A. Pszoniaka, «był stale młody. Miał w sobie przekorność i bunt. A czasem przypominał bezradnego, marzącego chłopca. Średniego wzrostu, dobrze zbudowany, ujawniał miękkość i delikatność nadwrażliwca». Wg opinii Puzyny «spalał się w pracy cały jak świeca. Miał w sobie namiętności i poczucie tragizmu równie głębokie, jak inteligencję, ironię, chętkę do żartu, przekorę, przewrotność, kapryśność». Osiński pisał, że w przedstawieniach S-ego, w ich «polifonicznej strukturze [...] uderza rozszczepienie na dwa różne »ja«, które bezustannie walczą ze sobą i jednocześnie wzajemnie się dopełniają, tworząc – w rezultacie – jakąś niepokojąco migotliwą, jak gdyby »poruszoną« rzeczywistość teatralną. U źródeł tego teatru tkwi bowiem głębokie przeświadczenie, że człowiek jest niepogodzony z samym sobą».

Od września 1955 żoną S-ego była Barbara Witek (ur. 1925), koleżanka ze studiów reżyserskich, aktorka, tłumaczka z niemieckiego m.in. wystawianych przez S-ego utworów Brechta i „Woyzecka” Büchnera, opracowująca dla niego także adaptacje literackie spektakli Teatru Telewizji. Małżeństwo pozostało bezdzietne.

Od r. 1976 pismo „Teatr” przyznaje Nagrodę im. S-ego, a Ogólnopolski Festiwal Sztuki Reżyserskiej «Interpretacje» w Katowicach – Laur Konrada. T.r. w Starym Teatrze odbyła się wystawa fotografii Mariana Szmidta „Studium portretowe K. Swinarskiego”. W r. 1977 w foyer Starego Teatru odsłonięto popiersie S-ego autorstwa Mariana Koniecznego, a w r. 1985 na budynku tego teatru tablicę z płaskorzeźbą, autorstwa Bronisława Chromego; w foyer umieszczono także portret S-ego autorstwa Zbysława Maciejewskiego. S-emu poświęcono wiele sesji naukowych, m.in. w Katowicach (1977, 2005) i Krakowie (1985, 1994) oraz wystaw (Katowice 1999, 2008). W r. 1979 zarejestrowano w Telewizji Polskiej w całości „Wyzwolenie” (reż. Agnieszka Holland i Laco Adamik), a w r. 1983 „Dziady” (reż. Adamik). W r. 1988 Marta Fik i Jacek Sieradzki wybrali i opracowali liczne wypowiedzi oraz wywiady S-ego i opublikowali ze wstępem Fik w tomie Wierność wobec zmienności (W.). W r. 1991 Renata Czarnkowska i Krzysztof Domagalik zrealizowali film dokumentalny „Teatr formatu pocztówki – telewizyjne początki Konrada Swinarskiego”.

Portret przez Waldemara Krygiera, olej., z r. 1985 (wł. prywatna); Prace S-ego, m.in. szkice i rysunki do przedstawień, w: Arch. Starego Teatru w Kr., Arch. Teatru Dramatycznego w W., Akad. Teatr. w W., Pracowni im. S-ego w Muz. Hist. Kat.; – Słown. Teatru Pol., II (M. Fik, bibliogr.); – Broll U., Krąg St-53, w: St-53. Twórcy. Postawy. Ślady, Kat. 2003 (katalog wystawy); – Axer E., Ćwiczenia pamięci seria druga, W. 1991; Baniewicz E., „Konrad Swinarski – ostatnia próba”, „Twórczość” 2005 nr 8; Błoński J., Swinarski i poetyka rozdarcia, „Dialog” 1992 nr 4; ten ż e, Wyspiański wielokrotnie, Kr. 2007; [Buchwald D.,] D.B., Konrada Swinarskiego telewizyjne początki, „Antena” 1991 nr 29; Czarnkowska R., Telewizyjne początki Konrada Swinarskiego (II), „Teatr” 1990 nr 1; „Dziady” od Wyspiańskiego do Grzegorzewskiego, Red. G. Niziołek, T. Kornaś, Kr. 1999; Dziewulska M., Swinarski i Grotowski: dwa teatry, dwa bluźnierstwa, „Dialog” 1990 nr 12; taż, Szkic do portretu z pieskiem, „Teatr” 1990 nr 5; taż, „Wielki hieroglif”, w: Artyści i pielgrzymi, Wr. 1995; taż, Zamazany obraz, „Dialog” 1994 nr 4; Fik M., „Marat–Sade” Swinarskiego – niemiecki i polski, „Dialog” 1994 nr 8; taż, Reżyser ma pomysły, Kr. 1974; taż, Sezony teatralne, W. 1977; taż, Trzydzieści pięć sezonów, W. 1981; Godlewska J., Najnowsza historia teatru polskiego, Wr. 1999; Greń Z., Notatki o Konradzie Swinarskim i teatrze, „Życie Liter.” 1976 nr 34; Grochowska M., Coraz wyżej i wyżej, „Gaz. Wyborcza” nr z 16 VIII 2003; Grodzicki A., Reżyserzy polskiego teatru, W. 1979; Halberda M. i in., Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Konrada Swinarskiego. Opis przedstawienia, Kr. 1998 (wywiad ze S-m); Jasnorzewski R., Do Damaszku, „Śląsk” 2005 nr 11 s. 72; Kajzar H., Teatr cytatu i ironii, „Teatr” 1969 nr 2; Kałębasiak Ł., Kowalska B., Nie wiedzieliśmy jak malować, „Gaz. Wyborcza” dod. kat. 2003 nr 11; Kłossowicz J., Teatralny komentarz do romantyzmu, „Literatura” 1974 nr 28; Koenig J., Prosto z Berliner Ensemble, „Teatr” 1994 nr 5; Koniarz G., Konrad Swinarski i teatr niemiecki, „Rzeczpospolita” 1994 nr 90; Konrad Swinarski i teatr niemieckojęzyczny, Red. A. Litak, Kr. 1994; Konrad Swinarski w Starym Teatrze, Red. J. Opalski, M. Baranowska, Kr. 1985 (bibliogr.); Krytycy o Swinarskim, Oprac. M. K. Gliwa, Kat. 2001; Kudliński T., Portrety współczesne. Konrad Swinarski i Brecht, „Kierunki” 1974 nr 34; Kwiatkowska H., Swinarski odszedł 15 lat temu, „Przekrój” 1990 nr 23; Lehman H.-T., Teatr postdramatyczny, Kr. 2004; Lewandowski J. F., Katowickie lata Konrada Swinarskiego, „Panorama Śląska” 1981 nr 7; tenże, Scenki rodzinne, „Film” 1980 nr 27; tenże, Z rodu Swinarskich, „Katolik” 1985 nr 37; Lutomski J., Swinarski i Warszawa, „Rzeczpospolita” 1991 nr 167; Łomnicki T., Spotkania teatralne, W. 1984 s. 194–208; Majcherek J., Konradel, „Teatr” 1992 nr 4/5; Mamoń B., Konrad Swinarski, „Tyg. Powsz.” 1975 nr 36; Morawiec E., Żywioły chęci jeszcze są w wojnie, „Teatr” 1974 nr 20; Natanson W., Czy „Dziady” są „operą żebraczą”?, „Kierunki” 1990 nr 4; Niesiobędzki J., Rozmowy istotne, Gd. 1983; Opalski J., Rozmowy o Konradzie Swinarskim i „Hamlecie”, Kr. 1988; Osiński Z., Teatr Dionizosa, Kr. 1972; tenże, Teatralny styl Konrada Swinarskiego, „Mies. Liter.” 1967 nr 7; tenże, Zderzenie życia z życiem, „Kultura” 1974 nr 30; Pałłasz E., Muzyka w teatrze Swinarskiego, „Dialog” 1976 nr 6; Patterson M., German Theatre Today, London 1976; Puzyna K., Półmrok, W. 1982 s. 91–7; Różewicz T., Swinarski i „Kartoteka”, „Teatr” 1991 nr 10; Ruehle G., Ikar z Katowic, „Dialog” 1994 nr 8; Schröder E., Das Leben – verspielt, Frankfurt am Main 1978; tenże, Rewolucjonista i clown, „Teatr” 1993 nr 41; Stuhr J., Sercowa choroba czyli moje życie w sztuce, W. 1992 s. 159–79; tenże, Swinarski i teatr niemiecki, „Teatr” 1994 nr 5 (polemika: B. Swinarska, „Teatr” 1994 nr 9); Sugiera M., Le pillard justifie ou les classiques sur les scenes polonaises et (ouest) allemandes, „Polish Art Studies” T. 14: 1993 s. 145–58; Swinarska B., Tak jakby o czymś innym, „Teatr” 1993 nr 10 (polemiki: R. Augustyn, „Teatr” 1993 nr 12, Swinarska, tamże); Świerkowska-Niecikowska M., Produkcja faktów artystycznych, „Dialog” 1993 nr 1–2; Taranienko Z., Konrad Swinarski, „Argumenty” 1975 nr 36; tenże, Rozmowy o teatrze, W. 1981; Targoń J., Kto własną wolą wyzwolony, „Gaz. Wyborcza” dod. krak. 2004 nr 124; taż, Rozmowa z Barbarą, Bożeną, Teresą, tamże 1998 nr 38; taż, Stary Teatr. 30-lecie „Dziadów” Konrada Swinarskiego, tamże 2003 nr 36; Teatr Konrada Swinarskiego. Rekonesans, Red. E. Udalska, Kat. 1978 (bibliogr.); Walaszek J., Konrad Swinarski i jego krakowskie inscenizacje, W. 1991; taż, Konrad Swinarski – myśl, ciało, życie, w: Ciało widzialne. Wykłady otwarte Teatru Narodowego, Red. M. Rochowski, W. 2006; taż, Teatr Konrada Swinarskiego: stare – nowe?, w: Materiały z konferencji „Stare i nowe w teatrze” PWST, Kraków grudzień 2008 (w druku); taż, Three Theatrical Readings of Hamlet: Stanisław Wyspiański, Konrad Swinarski and Andrzej Wajda. [...] Proceedings of Kraków–Bochum sympozjum in theatre studies, Kr. 1992; Węgrzyniak R., Swinarski: moralista i bluźnierca, „Tyg. Powsz.” 1992 nr 11; Wiśniak K., Z życia scenografa, Kr. 1998; Wysińska E., Premiery i wydarzenia, W. 1977; taż, Teatr i świat Konrada Swinarskiego, „Dialog” 1976 nr 1; Żurowski A., Myślenie Szekspirem, W. 1983; – Korespondencja S-ego: „Dialog” 1990 nr 8, „Teatr” 1990 nr 9–11, 1991 nr 3–5, 7–11 (do żony Barbary), 1992 nr 6 (do Łomnickiego), 1999 nr 3 (Z. Hübnera z S-m), 2000 nr 7/8; Raszewski Z., Spacerek w labiryncie, W. 2007; Witek-Swinarska B., List do Zygmunta, „Życie Liter.” 1975 nr 45; Wywiady ze S-m: „Dialog” 1993 nr 3, „Kulisy” 1967 nr 10, „Sztandar Młodych” nr z 8–9 II 1958, „Teatr” 1975 nr 21; – „Dzien. Pol.” 2004 nr 124 (wspomnienia: J. Trela, A. Polony, Z. Konieczny, J. Opalski, S. Szramel, E. Kolasińska, T. Malak, H. Kwiatkowska); „Gaz. Wyborcza” 2003 nr 41, 2007 nr 299 dod. „Wysokie Obcasy” nr 51; „Ruch Muzycz.” 1962 nr 4; „Teatr” 1975 nr 21 (wspomnienia: Z. Hübner, J. Koenig, G. Sinko, J. Trela, S. Treugutt), 1976 nr 17; – Arch. PWST w W.: m.in. opinie Axera i Korzeniewskiego; – Informacje Zbigniewa Raszewskiego z W.

Joanna Walaszek